Bazylika w Esztergom (Ostrzyhom) jest jedną z najwspanialszych budowli w Europie Środkowej. Jej historia ściśle łączy się z minionymi tysiącleciami historii Kotliny Karpackiej i narodu węgierskiego. Kto pozna dzieje tego kościoła, pozna też historię regionu. Prawy brzeg Dunaju w okolicach Esztergom był częścią systemu obronnego limesu panońskiego (systemu rzymskich umocnień granicznych). Ta okolica, w pobliżu ujścia rzeki Garam do Dunaju, znalazła się już w latach 172-180 w centrum zainteresowań Marka Aureliusza Antoniusza, starożytnego filozofa i cezara, w związku z wyprawami przeciwko plemionom germańskim. Relief na jednej z kolumn Piazza Colonna w Rzymie uwiecznił bitwę o dużym znaczeniu dla Europy. Tu narodziła się część książki Antoniusza "Wyznania", jeden z najpiękniejszych przykładów myśli antycznej.

 

Esztergom w IX wieku, po zajęciu ojczyzny, staje się jednym z głównych ośrodków wczesnych Węgier. Wznoszące się nad okolicą wzgórze zamkowe jest łatwe do obrony i ma uroczysty charakter. Kształtowanie się roli Esztergomu jako centrum państwowego i kościelnego kończy się ostatecznie wraz z przekształceniem porządku społecznego w czasach księcia Gejzy i jego syna, Stefana I. Koronacja świętego Stefana w roku 1001 zbiega się z utworzeniem arcybiskupstwa i prymasostwa w Esztergom. Arcybiskupi esztergomscy wybudowali swoją siedzibę na Wzgórzu Zamkowym i około roku 1010 na pamiątkę biskupa Pragi św. Adalberta zbudowali tam bazylikę archikatedralną.

Patronką bazyliki archikatedralnej jest Najświętsza Maria Panna. Arcybiskup Esztergomu posiada prawo koronacji królów, jest głównym kapłanem rodziny królewskiej oraz wypełnia ważną rolę publiczną jako doradca i ma prawo wystawiania własnej chorągwi wojska. Na obraz budownictwa w Esztergom znaczny wpływ wywarło osiedlenie się zakonu cystersów i upowszechnienie się ich stylu architektonicznego (wczesny gotyk burgundzki, na przykład akantowe, rzeźbione zdobienia kolumn na modłę antyczną). W Esztergom osiadły natychmiast dwa zakony kwestarzy z XIII wieku, dominikanie i franciszkanie, który poprzez swoje nauczanie wywarli ogromny wpływ na kulturę piśmiennictwa.

W kruchcie Bazyliki upamiętniono przy pomocy rzeźb króla Lajosa Wielkiego (1342-82) i arcybiskupa Csanáda Telegdi (1330-49), za którego odbudowano katedrę, pałac arcybiskupi i zamek.

Kardynał prymas Dénes Szécsi (1440-1465) z pomocą regenta Jánosa Hunyadi w latach 1450-53 odbudował Bazylikę w Esztergom ze zniszczeń z okresu walk o tron. Jego posąg także możemy obejrzeć w sali kolumnowej wschodniej elewacji Bazyliki.

Pod względem bogactwa i kultury materialnej Esztergom w następnych dziesięcioleciach przewyższył dwór w Budzie, czego dowodem z dziedziny historii sztuki są nagrobki zachowane w krypcie.

 

Na duże zainteresowanie zwiedzających może liczyć kaplica Bakócza, arcydzieło najczystszego, dojrzałego stylu renesansowego wyrzeźbione w czerwonym marmurze. Kardynał prymas Tamás Bakócz (1497-1521) posiadał iście królewską władzę, ogromne bogactwa oraz klasyczno-humanistyczne wykształcenie zdobyte w Italii. Kaplica była najważniejszym dziełem, chlubą i zwieńczeniem jego życia, nieśmiertelności i darem wotywnym. Naśladuje styl mauzoleum o kompozycji centralnej.

 

Najcenniejsze zabytki epoki znajdują się w Skarbcu Archikatedralnym.

Spośród niesłychanie bogatego zbioru wymienimy tylko dwa eksponaty: - Kalwaria Macieja Korwina, jedno z największych arcydzieł europejskiej sztuki złotniczej. Górna część ma kształt gotyckiej budowli w kształcie wieży, w jej wnękach stojące postaci proroków i ubiczowanie Jezusa, nad nim na stosie czaszek Maria i Jan Apostoł, a pomiędzy nimi ukrzyżowany Jezus. Postaci wykonane z czystego złota pokrywa całkowicie emalia. Oprawę zdobią diamenty, szafiry, rubiny i perły.

- kielich Benedykta Suky'ego (ok. 1440 roku), najpiękniejszy gotycki kielich węgierski, z postaciami wykonanymi z pozłacanego srebra, medalionami z płaskorzeźbami i zdobieniem z emaliowanego filigranu.

 

Panowanie tureckie od 1543 roku i zawieje dziejowe na wiele stuleci przerywają kwitnący rozwój Esztergomu. W roku 1822 arcybiskup Sándor Rudnay rozpoczyna budowę nowego kościoła arcybiskupiego na podstawie projektu Pála Kühnela i Jánosa Packha. Później arcybiskup József Kopácsy zleca kontynuowanie prac Józsefowi Hildowi. W czasie urzędowania Jánosa Scitovszky'ego, 31 sierpnia 1856 roku nastąpiło poświęcenie Katedry. Wykonano wtedy arcydzieło skomponowane przez Ferenca Liszta, Missa Solemnis.

 

Sama katedra jest arcydziełem sztuki budowlanej. Wśród elementów wystroju wnętrza wyróżnia się dzieło Michelangelo Grigolettiego, obraz na głównym ołtarzu przedstawiający Wniebowzięcie Najświętszej Marii Panny. Przestrzeń pod kopułą, która powstała u zbiegu dwóch naw kościoła, stanowi jego centrum artystyczne: widzimy tam dwa obrazy o dużych rozmiarach, wrożniki z malowidłami naśladującymi mozaikę, ołtarze i posągi Pétera Pázmány i arcybiskupa Jánosa Simora, który dokończył budowę kościoła.

 

Zasługują na uwagę także dzieła sztuki w kaplicy bocznej: bogato zdobiona płyta nagrobna arcybiskupa Ambrusa Károly - dzieło Giuseppe Pisani oraz istotny z punktu widzenia historii sztuki węgierskiej posąg dłuta Istvána Ferenczy, przedstawiający diakona (pierwszego męczennika) Świętego Stefana.